Docent: Rennie Veenstra, Zwaanette Dijkstra
Orgel
Een elektronisch orgel is een toetsinstrument. Het bestaat meestal uit twee klavieren, pedalen en een volumepedaal. Er zijn twee soorten elektronische orgels. Een klassieke, waarmee het geluid van een pijporgel word
Individuele lessen voor beginners: 20 minuten tarief
Duoles voor beginners (2 leerlingen krijgen samen 30 minuten les): 15 minuten tarief
t nagebootst, en een populair orgel waarop je bijvoorbeeld popmuziek kunt spelen.
Het klassieke orgel heeft 2 klavieren en een volledig pedaal en wordt gebruikt voor het klassieke orgel repertoire.
Met een populair orgel kan een organist in zijn eentje een volledig muziekstuk spelen. Een populair elektronisch orgel heeft nog meer mogelijkheden dan een keyboard omdat je over twee keyboards en baspedalen beschikt. Het meest populaire moderne orgel is de Hammond. Deze was oorspronkelijk bedoeld voor arme kerken in Amerika die geen geld hadden voor een pijporgel. Door deze gospelkerken is het orgel in de jazz- en popmuziek terecht gekomen.
Nog meer informatie:
Het orgel is één van de oudste instrumenten, dat ook tegenwoordig nog wordt bespeeld. In al z’n vormen bestaat het uit pijpen, hefbomen of toetsen en een luchtaanvoer.
Het orgel bestaat uit zeer veel pijpen (elke pijp is eigenlijk een fluit), van verschillende grootte, die ieder één toon kunnen produceren. Mechanische balgen zorgen ervoor dat lucht door de pijpen wordt geperst.
Een elektrische generator zorgt voor wind in de balg door middel van een ventilator. Met registerknoppen selecteert de speler een reeks pijpen. Als een toets of een pedaal wordt ingedrukt, gaat de lucht naar de gewenste pijpen.
De kunst van het orgelbouwen, die door de oude Grieken en Romeinen werd ontwikkeld, werd doorgegeven aan de volkeren van het Midden-Oosten. Sinds de middeleeuwen bleef deze bijna exclusief tot Europa beperkt, en werd pas later tot de V.S uitgebreid.
De belangrijkste stadia in de ontwikkeling van het moderne orgel, spreiden zich uit over zo’n 2000 jaar en omvatten de invoering van de toetsen , het toevoegen van registers en de mechanisatie van de werking .
De nieuwste ontwikkeling is het gebruik van elektriciteit om het mechanisme aan te drijven.
Pijporgels
Een kerkorgel is een instrument met orgelpijpen, soms heel veel.
Een portatief is ook een pijporgel, maar dan heel klein (‘draagbaar’).
Het bioscooporgel en het draaiorgel zijn eveneens pijporgels en verschillen als zodanig niet van het kerkorgel.
Een orgelpijp werkt in principe net als een blokfluit of een dwarsfluit.
Je blaast een luchtstroompje tegen een scherpe rand. Dat stroompje gaat tegen die rand wervelen oftewel trillen, en die luchttrilling doet het trommelvlies in je oor trillen. Dan hoor je een toon!
Dat wervelen van die lucht kun je mooi zien op internet.
http://members.aol.com/ReinerJank/em-ani2-x.htm
Er zijn drie soorten orgelpijpen:
Metalen pijpen
Pijpen die van orgelmetaal gemaakt zijn zien er uit alsof ze wel tegen een stootje kunnen. Maar dat is absoluut niet waar. Orgelmetaal is heel teer. Wanneer je een klein orgelpijpje wat onvoorzichtig beetpakt, kunnen er zomaar deukjes in komen. Keihard dik ijzer zou ook niet mooi klinken. Grote orgelpijpen worden in een orgel ook vastgehouden. Ze staan op een pijpenrooster, maar ze hangen op verschillende plekken ook goed vast. Als ze alleen maar zouden staan (zonder ophanging), zouden ze na verloop van tijd krom gaan hangen!
Houten pijpen
Houten pijpen klinken over het algemeen veel zachter dan metalen pijpen. Die mooie lage tonen in het pedaal: dat zijn houten pijpen.
Tongwerken
Wanneer je in het pedaal bastonen wil horen die goed hard klinken, dan lukt dat niet met houten pijpen. Dan worden er tongwerken gebruikt. Dat zijn pijpen waarin een metalen tong zit, die tot trillen wordt gebracht. Ook kun je met tongwerken allerlei instrumenten nadoen: bv. een trompet of een hobo. Een orgel is net een groot orkest met heel veel instrumenten! En dat hele orkest kun je in je eentje bedienen! Wist je dat in een mondorgel ook van die metalen tongetjes zitten die tot trillen worden gebracht. Maak maar eens een heel oud mondorgel voorzichtig open, dan zie je het! Een accordeon, een harmonium en een melodica werken eigenlijk net zo!
De klavieren voor handen en voeten
Wanneer een orgel drie handklavieren (manualen) heeft, kun je zeggen dat het orgel een samenvoeging is van drie aparte orgels: een hoofdorgel (hoofdwerk), een bovenorgel (bovenwerk) en een rugorgel (rugpositief) wat achter de organist is gebouwd. Als je op de orgelbank zit hoor je het geluid van het hoofdorgel recht boven je, het rugorgel hoor je achter je, en als je heel zachtjes op het bovenorgel speelt is het net of iemand in een andere kerk zit te spelen! Het pedaal (voetklavier) zit eigenlijk net zo in elkaar als het manuaal (handklavier); de toetsen zijn echter veel groter, omdat je ze met je voeten moet bespelen (om precies te zijn met de punten en de hakken van je voeten).
De Tractuur
Als je de organist heel zacht op het bovenste klavier hoort spelen, is het net alsof het geluid van heel ver weg komt. En dat komt het ook: het bovenwerk zit vlak onder het plafond van de kerk. Hoe kan het nu, dat wanneer jij op een toets van het bovenmanuaal indrukt, er ergens ver boven (vlak onder het plafond) een klepje opengaat, zodat één orgelpijp tot klinken wordt gebracht?
Zonder elektrische stroom!
Met touwtjes, die aan de toetsen vastzitten?
Nee … Touwtjes breken!
Met ijzerdraad?
Nee … Veel te zwaar; dan kun je de toets nauwelijks bewegen!
Hoe gaat het dan?
Met heel dunne, smalle, sterke, lichte, houten latjes (abstracten) !
Wat een wonder van techniek en ambachtskunst, dat je met een lichte vingerbeweging op een toets, heel wat latjes en rondhouten laat bewegen om uiteindelijk één pijp te laten spreken!
De lucht
Gelukkig gaat de luchtvoorziening elektrisch. Vroeger moest dat men de hand, of met de voeten (staande op twee grote trappers). Er hebben orgels bestaan waar 10 orgeltrappers voor nodig waren. Stel je voor, je wilt orgelspelen en eerst moet je hele familie uitnodigen om lucht te trappen! Tegenwoordig druk je op een knopje en ‘Klaar is Kees’! Eén of meer luchtpompen blazen lucht in grote blaasbalgen. Vanuit die balgen gaat de lucht naar een windlade (geen la waar messen en vorken in liggen, maar waar lucht in zit). Boven op die windlade staan de pijpen. Daartussen zit een registerschuif die heen en weer geschoven kan worden, bediend vanaf de speeltafel met registerknoppen. Zo kun je de lucht naar de pijpen laten gaan of juist niet. “Alle registers open” betekent dat alle pijpen ingeschakeld staan! Maar je kunt ook heel zacht met één register spelen.
Er zijn ook registerknoppen die klavieren aan elkaar koppelen (je speelt dan op het 2e klavier, en de toetsen van het 3e klavier gaan automatisch mee). Zo kun je ook met een registerknop het pedaal koppelen aan een (hand)klavier. De tremulant is een register die het geluid een golvende beweging laat maken (net als bij de menselijke zangstem). Deze ‘hulpregisters’ hebben dus niets te maken hebben met ingeschakelde rijen orgelpijpen met een bepaald geluid.
Registers die het geluid van orgelpijpen laten horen noemen we ‘stemmen’. We zeggen dan bv. het orgel heeft 60 stemmen, terwijl (door de hulpregisters) wel 70 registerknoppen ziet!
Wil je op Internet eens zien hoe het werkt met die balgen, toetsen en abstracten … kijk dan naar:http://members.aol.com/ReinerJank/org-demo.htm
Leuk, hè … : “Een orgel heeft stemmen!”
“Orgelpijpen spreken!” …… Zo zeg je dat.
Grootste orgel ter wereld.
Het grootste orgel ter wereld staat in Amerika. Het werd gebouwd in een speciaal voor het orgel bestemde, immens grote hal (Atlantic City’s Convention Hall). Het orgel heeft 7 manualen en een pedaal, er zijn 1225 sprekende stemmen en 33.000 pijpen. Met de bedrading, die in dit elektrisch bestuurde pijporgel wordt gebruikt, kun je 2 maal de aarde omspannen. Vier jaar heeft men gedaan over de bouw.
Tips:
Ga voor orgelles naar Opus3
Als je vragen hebt, over orgels, orgelmuziek, orgelbouw, mail dan gerust naar aureum49@chello.nl
Wanneer je aanschaf van een instrument overweegt, praat dan eerst met de leraar.
Speel nooit pedaal op je sokken, maar schaf een paar simpele balletschoenen aan.
Handige links:
DE toegang tot heel veel informatie over het orgel en aanverwante zaken:
http://www.hetorgel.nl/ en klikken op LINKS.
ook de startpagina:
http://kerkorgel.pagina.nl/
en via deze pagina op nog meer starters over orgel.
Of deze:
http://kerkorgels.linkfabriek.com/
Ook de Belgen hebben er één:
http://orgel.start.be/
en hun tijdschrift:
http://www.orgelkunst.be/
Orgels in Friesland:
http://www.organumfrisicum.nl/
en in Groningen:
Arp Schnitger:
http://www.arpschnitger.nl/nl/index.html
Gottfried Silbermann:
http://www.baroquemusic.org/silbeng.html
Alle orgelwerken van JS Bach, Buxtehude, Pachelbel en Froberger:
http://www.bh2000.net/score/
http://www.greatjsbach.net/Work.php3 (Bach)
http://imslp.org/wiki/Hoofdpagina (Bladmuziek)
Veel gestelde vragen:
Wanneer kan ik met orgelspelen beginnen?
Altijd. Zowel jong als oud.
Er zijn verschillende manieren om organist te worden:
1. jong beginnen met orgelspelen zoals vroeger vaak gebeurde;
2. via een ander toetsinstrument zoals piano, elektronisch orgel (bijna uitgestorven) of keyboard;
3. als herintreder, d.w.z. vroeger wel een eindje op weg gekomen maar niet verder gegaan.
Welke stijlen kan ik leren?
Verschillende. Zowel klassiek- kerk- als populair orgelspel. Bij de laatste wordt vaak de muziek gebruikt die vroeger op het elektronische orgel gespeeld werd.
Wat voor soort instrument is geschikt voor mij?
Dat hangt van de te spelen stijl af. Er zijn zoveel soorten orgelachtigen dat een individueel advies gewenst is.
Wat voor boeken heb ik nodig?
Vroeger werd er bij de klassieke orgelles veel Folk Dean gebruikt, maar die komen wegens hun eenzijdigheid nauwelijks nog voor. Tegenwoordig wordt er ook bij de beginnende organisten een pianomethode gebruikt. Wanneer de basis gelegd is kan er verder gespeeld en geleerd worden uit een klassieke- of populaire orgelschool.
Als ik op een pijporgel les wil hebben, kan dat dan?
Ja, want er kan in diverse kerken in Dokkum en omstreken les gegeven worden.
Ik ben al organist, maar ik wil bijgeschoold w orden op een bepaald onderdeel.
Ja dat kan. Er kan op allerlei specifieke wensen ingegaan worden. Bijv. leren harmoniseren, gemeentezangbegeleiding en andere vormen van koraalspel, zelf intonaties maken, literatuurkennis, registratie, orgelbouw enz. enz. U kunt met de docent afspraken maken over waar u les in zou willen hebben. Er kan ook gestudeerd worden met behulp van de modules voor de Bevoegdheidsverklaring III voor organist of cantor. Hierover straks meer. ( zie cursussen )
Kan ik ook kerkmuziek in z’n algemeenheid studeren?
Ja, want vaak heeft een organist te maken met allerlei vraagstukken op het gebied van hymnologie en liturgie. Wie zich daarin wil verdiepen kan ook bij Opus 3 terecht. ( zie cursussen )
Zitten jullie bij Opus 3 aan een bepaalde orgelstijl vast?
Nee, je kunt bij ons van alles leren en spelen, mits de muziek kwaliteit heeft.
Weten jullie ook iets af van historische uitvoeringspraktijk?
Ja, sommige docenten zijn daar in gespecialiseerd.
Gaan jullie wel eens op excursie naar orgels in kerken?
Ja, in het kader van lessen over orgelbouw bekijken we diverse orgels van binnen.
Moet ik altijd een bepaalde methode volgen?
Nee, dat hoeft niet, want iedere organist heeft zijn of haar eigen wensen.
Kan ik bij jullie ook herintreden?
Ja, bijscholing, hulp bij het volgen van een cursus kerkmuziek bijv. kan altijd.